व्याख्या

वाक्यातील नाम किंवा सर्वनाम यांचा इतर शब्दांशी असणारा संबंध दाखविणाऱ्या अविकारी शब्दाला शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात. शब्दयोगी अव्यय नेहमी नामाला किंवा नामाचे कार्य करणाऱ्या शब्दाला जोडून येतात. परंतू काही शब्दयोगी अव्यये नामाला जोडून येत नाहीत.

उदा.

मांजराकडून उंदीर मारला गेला.

चंद्र ढगामागे लपला.

काही मूळची क्रियाविशेषणे नामाला जोडून येऊन ती शब्दयोगी अव्यये बनतात.

उदा.

वर, खाली, पुढे, मागे, आत, बाहेर, जवळ, नंतर इ.

शब्दयोगी अव्यय व क्रियाविशेषण अव्यय यांतील फरक

शब्दयोगी अव्यय	क्रियाविशेषण अव्यय
पक्षी झाडावर बसला.	तो जिना चढून वर गेला.
दिव्याखाली अंधार असतो.	मीना पटकन खाली बसली.
घरामागे विहीर आहे.	मागे या ठिकाणी शाळा होती.

 

शब्दयोगी अव्ययांचे प्रकार

शब्दयोगी अव्ययांचे प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत.

कालवाचक

आता, पूर्वी, पुढे, आधी, नंतर, पर्यंत, पावेतो.

गतिवाचक

आतून, खालून, मधून, पर्यंत, पासून

स्थलवाचक

आत, बाहेर, मागे, पुढे, मध्ये, अलीकडे, समोर, जवळ, ठायी, पाशी, नजीक, समीप, समक्ष.

करणवाचक

मुळे, योगे, करून, कडून, द्वारा, करवी, हाती

हेतुवाचक

साठी, करिते, कारणे, निमित्त, स्तव, प्रीत्यर्थ, अर्थी

व्यतिरेकवाचक

व्यतिरिक्त, विना, वाचून, शिवाय, खेरीज.

तुलनावाचक

तर, तम, परीस, मध्ये, पेक्षा.

योग्यतावाचक

सम, समान, प्रमाणे, सारखा, जोगा, योग्य, बरहुकूम.

कैवल्यवाचक

च, ना, पण, माञ, केवळ, फक्त.

संग्रहवाचक

ही, पण, केवळ, फक्त, बारीक, देखील, सुद्धा

संबंधवाचक

संबंधी, विषयी, विशी.

साहचर्यवाचक

सकट, सहित, समवेत, बरोबर, सह, संगे, सवे, निशी

भागवाचक

आतून, पैकी, पोटी

विनिमयवाचक

जागी, बदली, ऐवजी, बद्दल

दिशावाचक

कडे, लागी, प्रति, प्रत

विरोधवाचक

उलटे, उलट, वीण, विरूद्ध

परिणामवाचक

भर

---

साधित शब्दयोगी अव्यय

नामसाधित	कड-कडे, अंत-अंती, पूर्व-पूर्वी
विशेषणसाधित	योग्य, विरूद्ध, समान, सहित, सारखा, सम
धातुसाधित	लाग-लागून, देख-देखील, कर-करिता
क्रियाविशेषणसाधित	आतून, मागून, खालून, वरून, पुढून
संस्कृत शब्दसाधित	समक्ष, परोक्ष, विना, पर्यंत, समीप

 

शुद्ध शब्दयोगी अव्यय

नामाला जोडून येणाऱ्या परंतु नामाचे सामान्यरूपात रूपांतर होणार नाही, अशा शब्दयोगी अव्ययाला शुद्ध शब्दयोगी अव्यय म्हणतात.

विभक्ती प्रतिरूपक शब्दयोगी अव्यय

जे अव्यय विभक्तीच्या प्रत्ययाचे कार्य करतात त्यांना विभक्ती प्रतिरूपक शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात.

विभक्ती	अव्यय
द्वितिया	लागी, प्रत
तृतीया	सह, बरोबर, कडून, मुळे, योगे, द्वारा, प्रमाणे, करवी
चतुर्थी	प्रत, प्रीत्यर्थ, करिता, साठी, कडे, ऐवजी, बद्दल, स्तव
पंचमी	शिवाय, वाचून, खेरीज, पेक्षा, कडून, पासून
षष्ठी	विषयी, संबंधी
सप्तमी	समोर, खाली, भोवती, मध्ये, ऐवजी, ठाई