प्रजनन संस्था (Reproductive System) | स्पर्धा परीक्षा |

प्रत्येक सजीवामध्ये प्रजनन संस्था (Reproductive System) विकसित असते जेणेकरून तो स्वतःसारखा दुसरा जीव निर्माण करू शकेल. एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीमधील जनुकीय तत्वांचे होणारे संक्रमण म्हणजे प्रजनन. विशिष्ट जातींची संख्या कायम राखण्यासाठी व ती प्रजाती नष्ट होण्यापासून वाचवण्यासाठी प्रजनन आवश्यक असते. प्रजनन मुख्यत्वे दोन प्रकारे होते.

Contents hide

1) १) अलैंगिक प्रजनन

1.1) एकपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार

1.2) बहुपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार

2) २) लैंगिक प्रजनन

2.1) अ) पुरूष – प्रजनन संस्था

2.2) ब) स्ञी- प्रजनन संस्था

3) आनुवंशिकता (Heredity)

3.1) गुणसूत्रांचे प्रकार

3.2) डी.एन.ए. ( Deoxyribo Nuclic Acid )

3.3) आर.एन.ए.( Ribo Nuclic Acid )

१) अलैंगिक प्रजनन

केवळ एका जनकाद्वारे होणारे प्रजनन.
एकपेशीय सजीवामध्ये साधारणतः अलैंगिक प्रजनन होते.
नवजात पेशी ही तंतोतंत मुळ पेशीसारखी असल्यामुळे या प्रकारच्या प्रजननामध्ये जीवाच्या जाती वैशिष्ट्याचा अभाव असतो.
गुणसुञी विभाजन म्हणजे गुणसुञांची संख्या कायम राखून एक पेशी दुसऱ्या दोन पेशी तयार करते.
विखंडन, बहुविखंडन, मुकुलायन, अनिषेकजनन, खंडीभवन, बीजाणूनिर्मिती, आणि शाकीय प्रजजन. किण्व, यकृतका, पानफुटी, वनस्पतीमधील शाकीय पुनरुत्पादन, अमीबा, पॅरामेशियम मधील द्विखंडीय विभाजन ही अलैंगिक प्रजननाची उदाहरणे आहेत.

एकपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार

द्विविभाजन – जनक पेशीचे दोन समान भागात विभाजन. अमीबा, पॅरामेशीयम, जीवाणू, क्लोरेल्ला इ.

बहुविभाजन – प्रतिकुल परिस्थितीत अमीबा छद्मपाद आत ओढून घेतो व गोलाकार बनतो. पेशीपटलभोवती कडक संरक्षक कवच तयार करतो, ज्यास पुटी म्हणतात. या पुटीमध्ये केंद्रकाचे पुनर्वत्तीय विभाजन होऊन अनेक नवजात पेशी निर्माण होतात व पुटी फुटून अनेक अमीबापेशी बाहेर पडतात. या क्रियेस बहुविभाजन असे म्हणतात.

कलिकायन – जनक पेशीला बारीकसा फुगवटा येऊन या कलिकेद्वारे नवीन जीव तयार होतो. उदा. किण्व.

बहुपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार

खंडीभवन – पाणी व पोषकद्रव्ये मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असल्यावर वाढ व विभाजन वेगाने होते. उदा. स्पायरोगायरा

पुनर्जनन – विशिष्ट पेशीद्वारे ही प्रक्रिया घडून येते. जेंव्हा प्लॅनेरियाचे अनेक खंडांध्ये तुकडे होतात तेव्हा प्रत्येक खंड नवीन प्लॅनेरियाची निर्मिती करतो.

मुकुलायन – जीवांची वाढ पूर्ण झाल्यावर व पूर्ण पोषण मिळाल्यावर त्यांच्या शरीरावर गोलाकार फुगवटा येतो, त्यास मुकुल म्हणतात. या मुकुलाचे रूपांतर नवीन जीवात होते. उदा. हायड्रा.

क्लोनिंग – नवजात प्राणी हा जनक प्राण्याची हुबेहुब प्रतिकृती असून DNA ची रचनाही तंतोतंत असते. जनक पेशीच्या शरीरातील एका परिपक्व पेशीपासून जनुकीय दृष्ट्या समान असणार्या संपूर्ण बहुपेशीय प्राण्याची निर्मिती ज्या प्रक्रियेद्वारे केली जाते, त्यास क्लोनिंग म्हणतात. उदा. डाॅली शीप

२) लैंगिक प्रजनन

दोन जनक पेशींच्या संयोगाने नवीन पेशी तयार होण्याच्या क्रियेस लैंगिक प्रजनन म्हणतात. स्ञियुग्मक व पुंयुग्मक या जनक पेशी असून युग्मनज ही नवीन तयार झालेली पेशी असते. लैंगिक प्रजननामध्ये अर्धगुणसुञी विभाजन व फलन या दोन मुख्य क्रिया दिसून येतात.

अर्धगुणसुञी– गुणसुञांची संख्या निम्मी होऊन अर्धगुणी युग्मकाची निर्मिती.

फलन– दोन अर्धगुणी युग्मकाच्या संयोगातून एका द्वगुणी युग्मनजाची निर्मिती.

मानवातील प्रजनन संस्था

अ) पुरूष – प्रजनन संस्था

वृषण व शिश्न हे पुरूष प्रजनन संस्थेचे मुख्य अवयव आहेत.

वृषण – पुरूषांतील प्राथमिक प्रजनन अवयव. पुरूषातील युग्मक पेशीची म्हणजेच शु्क्राणु पेशीची निर्मिती वृषणामध्ये होते. टेस्टोस्टराॅन नावाचे संप्रेरक स्ञवणाऱ्या ग्रंथीचा हा एक प्रकार आहे. शुक्राणुपेशीची निर्मिती होण्यासाठी शरीरापेक्षा २^०ते ३^०सेल्सियस तापमान कमी आवश्यक असते.

वृषणकोश – जवळपास ६ मी. लांबी असून येथे अपरिपक्व शुक्राणूंचा विकास व साठा केला जातो.

शुक्राणुवाहिनी – या नलिकेद्वारे शुक्राणू वाहिले जात असून ते मूञोत्सर्जित मार्गापर्यंत पोहचवले जातात. या नलिकेची लांबी साधारणतः ४० सेमी. असते.

शुक्राशय व प्रोटेस्ट ग्रंथी – शुक्राशय हे शुक्राणूचे पोषण करणारे शुक्राशय द्राव स्ञावते ज्यामध्ये फ्रुक्टोज ही शर्करा असते जी शरीरात इतरञ कोठेही तयार होत नाही. वीर्य तयार होण्यास शुक्राशय द्राव, प्रोटेस्ट ग्रंथी द्राव व शुक्राणू मदत करतात. प्रत्येक वेळी पुरूषामध्ये ३ ते ४ मिली एवढे वीर्य बाहेर पडत असते. ज्यामध्ये ६०% शुक्राशय द्राव, ३०% प्रोटेस्ट द्राव आणि १०% शुक्राणू असतात.

शिश्न – पुरूष प्रजनन संस्थेच्या या भागाद्वारे फलनाच्या जागी शुक्राणूचे वहन केले जाते.

शुक्राणू – शुक्राणू हे मुख्यतः तीन भागांनी बनलेले असते.
डोके- जनुकीय माहितीचा साठा

मधला भाग- ऊर्जा निर्माण करण्यासाठी तंतूकणिका असतात.

शेपूट- शुक्राणूस अंडापेशीपर्यंत पोहचण्यास मदत करते.

ब) स्ञी- प्रजनन संस्था

योनी, गर्भाशय, अंडवाहिनी व अंडाशय हे स्ञी प्रजनन संस्थेचे प्रमुख अवयव आहेत.

योनी – योनीमार्ग ते गर्भाशयापर्यंत असणारी स्नायूयुक्त नलिका म्हणजे योनी होय. हा मुलाला जन्म देण्याचा मार्ग असल्यामुळे यास जन्मनलिका असेही म्हणतात. तरुण स्त्रीमध्ये त्याची लांबी सु. 10 सेमी असते. मासिक स्ञाव शरीराबाहेर टाकणे, शुक्राणूंना प्रवेश देणे ही याेनीची कार्ये आहेत.

गर्भाशय – शरीरातील सर्वात मजबूत स्नायू व जास्तीत जास्त आकुंचन व प्रसरणाची क्षमता असलेला भाग असल्यामुळे या ठिकाणी गर्भ वाढणे व तो बाहेर ढकलण्यास मदत होते. गर्भाशयाची जाडी साधारण २ सेमी आणि लांबी 7.5 सेमी असते.

अंडवाहिनी – अंडाशय व गर्भाशय यांना जोडणारी नलिका. दोन्ही बीजांडकोशांजवळ प्रत्येकी एक अंडवाहिनी असते. अंडवाहिनीच्या अम्पूला या थोड्याश्या रूंद भागात फलन घडून येते. अंडवाहिनी सुमारे 10 सेमी ते 11.5 सेमी लांब असते.

अंडाशय – स्ञियांमधील प्राथमिक प्रजनन अवयव असून अंडाशय हे स्ञीमधील जननग्रंथी असते. हे एक अंतःस्ञावी ग्रंथीचा प्रकार आहे जे स्ञियांमध्ये इस्ट्रोजन हे संप्रेरक स्ञावते. मुलीच्या जन्माच्या वेळी तिच्या शरीरामध्ये २० ते ४० लाख अंडपेशी असतात. तारूण्यावस्थेत केवळ ४०० परिपक्व होतात व उर्वरित नष्ट होतात, तेव्हा या उरलेल्या अंडपेशीचा विकास करणे हेच अंडाशयाचे मुख्य कार्य असते.

आनुवंशिकता (Heredity)

मानवी शरीरातील आनुवंशिक गुणधर्मांचे वहन एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे करण्याचे महत्वपूर्ण कार्य गुणसूत्रांमार्फत पार पडले जाते. गुणसूत्रे केंद्रकाम्ले व प्रथिने यांच्यापासून बनलेली असतात.

गुणसूत्रांचे प्रकार

1. मध्यकेंद्री (Metacentric) – या गुणसूत्रात गुणसूत्रबिंदू मध्यावर असतो व हे ‘V’ या इंग्रजी मुळाक्षरासारखे दिसतात. यात गुणसूत्र भुजा समान लांबीच्या असतात.

2. उपमध्यकेंद्री (Sub-metacentric) – या गुणसूत्रात गुणसूत्रबिंदू मध्याच्या जवळपास असतो व हे ‘L’ या इंग्रजी मुळाक्षरासारखे दिसतात. यात एक गुणसूत्रभूजा दुसऱ्यापेक्षा थोडी छोटी असते.

3. अग्रकेंद्री (Acrocentric) – या गुणसूत्रात गुणसूत्रबिंदू टोकाजवळ असतो व हे ‘j’ या इंग्रजी मुळाक्षरासारखे दिसतात. यात एक गुणसूत्रभुजा खूपच मोठी व दुसरी खूपच छोटी असते.

4. अंत्यकेंद्री (Telocentric) – या गुणसूत्रात गुणसूत्रबिंदू टोकाला असतो व हे ‘i’ या इंग्रजी मुळाक्षरासारखे दिसतात. यात एकच गुणसूत्र भूजा असते.

डी.एन.ए. ( Deoxyribo Nuclic Acid )

इ.स. 1869 साली श्वेत रक्तपेशींचा अभ्यास करताना स्वीस जीवरसायनशास्त्रज्ञ फ्रेड्रिक मिशर यांनी डी. एन. ए. चा शोध लावला.
गुणसूत्रे मुख्यत: डी.एन.ए.ची बनलेली असतात.
इ.स. 1953 साली वॅटसन व क्रिक यांनी डी. एन. ए. रेणूच्या रचनेची प्रतिकृती तयार केली.
डी.एन.ए. रेणूतील प्रत्येक धागा न्युक्लीओटाइड नावाच्या अनेक लहान रेणूंचा बनलेला असतो.
नायट्रोजनयुक्त पदार्थ ॲडेनीन, ग्वानीन, सायटोसीन व थायमीन अशा चार प्रकारचे असतात. त्यापैकी ॲडेनीन व ग्वानीन यांना प्युरिन्स म्हणतात तर सायटोसीन व थायमीन यांना पिरिमिडीन्स म्हणतात.
डी.एन.ए. च्या रेणूमध्ये न्युक्लिओटाइडची रचना साखळीसारखी असते.
या रचनेमध्ये प्रत्येक पायरी म्हणजे हायड्रोजन बंधाने जोडलेली नायट्रोजनयुक्त पदार्थांची जोडी होय. नेहमीच ॲडेनीनची थायमीन
बरोबर व ग्वानीनची सायोटोसीन बरोबर जोडी होते.

आर.एन.ए.( Ribo Nuclic Acid )

आर.एन.ए. हे पेशीतील दुसरे महत्त्वाचे न्युक्लीक आम्ल होय.
हे आम्ल रायबोज शर्करा, फॉस्फेटचे रेणू आणि ग्वानिन, सायटोसिन ॲडेनिन व युरॅसिल या चार नायट्रोजनयुक्त पदार्थांनी बनलेले असते.
कार्यप्रणालीनुसारआर.एन.ए चे तीन प्रकार आहेत.

रायबोझोमल आर.एन.ए. (r RNA) : रायबोझोम अंगकाचा घटक असलेला आर.एन.ए. चा रेणू होय. रायबोझोम प्रथिन संश्लेषणाचे काम करतात.
मेसेंजर आर.एन.ए. ( mRNA ) : पेशीकेंद्रामध्ये असलेल्या जनुकांमधील अर्थात डी.एन.ए. च्या साखळीवरील प्रथिनांच्या निर्मितीविषयीचा संदेश प्रथिनांची निर्मिती करणाऱ्या रायबोझोमपर्यंत नेणारा ‘दूत रेणू’.
ट्रान्सफर आर.एन.ए. (tRNA) : mRNA वरील संदेशानुसार अमिनो आम्लाच्या रेणूंना रायबोझोमपर्यंत आणणारा आर.एन.ए.चा रेणू.