प्रत्येक सजीवामध्ये प्रजनन संस्था (Reproductive System) विकसीत असते जेणेकरून तो स्वतःसारखा दुसरा जीव निर्माण करू शकेल. एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीमधील जनुकीय तत्वांचे होणारे संक्रमण म्हणजे प्रजनन. विशिष्ट जातींची संख्या कायम राखण्यासाठी व ती प्रजाती नष्ट होण्यापासून वाचवण्यासाठी प्रजनन आवश्यक असते. प्रजनन मुख्यत्वे दोन प्रकारे होते.
Contents
१) अलैंगिक प्रजनन
- केवळ एका जनकाद्वारे होणारे प्रजनन.
- एकपेशीय सजीवामध्ये साधारणतः अलैंगिक प्रजनन होते.
- विखंडन, बहुविखंडन, मुकुलायन, अनिषेकजनन, खंडीभवन, बीजाणूनिर्मिती, आणि शाकीय प्रजजन. किण्व, यकृतका, पानफुटी, वनस्पतीमधील शाकीय पुनुरात्पादन, अमीबा, पॅरामेशियम मधील द्विखंडीय विभाजन ही अलैंगिक प्रजननाची उदाहरणे आहेत.
- नवजात पेशी ही तंतोतंत मुळ पेशीसारखी असल्यामुळे या प्रकारच्या प्रजननामध्ये जीवाच्या जाती वैशिष्ट्याचा अभाव असतो.
- फक्त गुणसुञी विभाजन होते. गुणसुञी विभाजन म्हणजे गुणसुञांची संख्या कायम राखून एक पेशी दुसर्या दोन पेशी तयार करते.
एकपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार
- द्विविभाजन
जनक पेशीचे दोन समान भागात विभाजन. अमीबा, पॅरामेशीयम, जीावाणू, क्लोरेल्ला इ.
- बहुविभाजन
प्रतिकुल परिस्थितीत अमीबा छद्मपाद () आत आेढून घेतो व गोलाकार बनतो. पेशीपटलभोवती कडक संरक्षक कवच तयार करतो, ज्यास पुटी () म्हणतात. या पुटीमध्ये केंद्रकाचे पुनर्वत्तीय विभाजन होऊन अनेक नवजात पेशी निर्माण होतात व पुटी फुटून अनेक अमीबापेशी बाहेर पडतात. या क्रियेस बहुविभाजन असे म्हणतात.
- कलिकायन
जनक पेशीला बारीकसा फुगवटा येऊन या कलिकेद्वारे नवीन जीव तयार होतो. उदा. किण्व.
बहुपेशीय सजीवांमधील अलैंगिक प्रजननाचे प्रकार
- खंडीभवन
पाणी व पोषकद्रव्ये मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असल्यावर वाढ व विभाजन वेगाने होते. उदा. स्पायरोगायरा
- पुनर्जनन
विशिष्ट पेशीद्वारे ही प्रक्रिया घडून येते. जेंव्हा प्लॅनेरियाचे अनेक खंडांध्ये तुकडे होतात तेव्हा प्रत्येक खंड नवीन प्लॅनेरियाची निर्मिती करतो.
- मुकुलायन
जीवांची वाढ पूर्ण झाल्यावर व पूर्ण पोषण मिळाल्यावर त्यांच्या शरीरावर गोलाकार फुगवटा येतो, त्यास मुकुल म्हणतात. या मुकुलाचे रूपांतर नवीन जीवात होते. उदा. हायड्रा.
- क्लोनिंग
नवजात प्राणी हा जनक प्राण्याची हुबेहुब प्रतिकृती असून DNA ची रचनाही तंतोतंत असते. जनक पेशीच्या शरीरातील एका परिपक्व पेशीपासून जनुकीय दृष्ट्या समान असणार्या संपूर्ण बहुपेशीय प्राण्याची निर्मिती ज्या प्रक्रियेद्वारे केली जाते, त्यास क्लोनिंग म्हणतात. उदा. डाॅली शीप
६२५२२) लैंगिक प्रजनन
दोन जनक पेशींच्या संयोगाने नवीन पेशी तयार होण्याच्या क्रियेस लैंगिक प्रजनन म्हणतात. स्ञियुग्मक व पुंयुग्मक या जनक पेशी असून युग्मनज ही नवीन तयार झालेली पेशी असते. लैंगिक प्रजननामध्ये अर्धगुणसुञी विभाजन व फलन या दोन मुख्य क्रिया दिसून येतात.
अर्धगुणसुञी– गुणसुञांची संख्या निम्मी होऊन अर्धगुणी युग्मकाची निर्मिती.
फलन– दोन अर्धगुणी युग्मकाच्या संयोगातून एका द्वगुणी युग्मनजाची निर्मिती.
मानवातील प्रजनन
अ) पुरूष – प्रजनन संस्था
वृषण व शिश्न हे पुरूष प्रजनन संस्थेचे मुख्य अवयव आहेत.
- वृषण
पुरूषांतील प्राथमिक प्रजनन अवयव. पुरूषातील युग्मक पेशीची म्हणजेच शु्क्राणु पेशीची निर्मिती वृषणामध्ये होते. टेस्टोस्टराॅन नावाचे संप्रेरक स्ञवणार्या ग्रंथीचा हा एक प्रकार आहे. शुक्राणुपेशीची निर्मिती होण्यासाठी शरीरापेक्षा २० ते ३० सेल्सियस तापमान कमी आवश्यक असते.
- वृषणकोश
जवळपास ६ मी. लांबी असून येथे अपरिपक्व शुक्राणूंचा विकास व साठा केला जातो.
- शुक्राणुवाहिनी
या नलिकेद्वारे शुक्राणू वाहिले जात असून ते मूञोत्सर्जित मार्गापर्यंत पोहचवले जातात. या नलिकेची लांबी साधारणतः ४० सेमी. असते.
- शुक्राशय व प्रोटेस्ट ग्रंथी
शुक्राशय हे शुक्राणूचे पोषण करणारे शुक्राशय द्राव स्ञावते ज्यामध्ये फ्रुक्टोज ही शर्करा असते जी शरीरात इतरञ कोठेही तयार होत नाही. वीर्य तयार होण्यास शुक्राशय द्राव, प्रोटेस्ट ग्रंथी द्राव व शुक्राणू मदत करतात. प्रत्येक वेळी पुरूषामध्ये ३ ते ४ मिली एवढे वीर्य बाहेर पडत असते. ज्यामध्ये ६०% शुक्राशय द्राव, ३०% प्रोटेस्ट द्राव आणि १०% शुक्राणू असतात.
- शिश्न
पुरूष प्रजनन संस्थेच्या या भागाद्वारे फलनाच्या जागी शुक्राणूचे वहन केले जाते.
- शुक्राणू
तीन भागांनी बनलेले असते.
डोके- जनुकीय माहितीचा साठा
मधला भाग- ऊर्जा निर्माण करण्यासाठी तंतूकणिका असतात.
शेपूट- शुक्राणूस अंडापेशीपर्यंत पोहचण्यास मदत करते.
ब) स्ञी- प्रजनन संस्था
योनी, गर्भाशय, अंडवाहिनी व अंडाशय हे स्ञी प्रजनन संस्थेचे प्रमुख अवयव आहेत.
- योनी
योनीमार्ग ते गर्भाशयापर्यंत असणारी स्नायूयुक्त नलिका म्हणजे योनी होय. हा मुलाला जन्म देण्याचा मार्ग असल्यामुळे यास जन्मनलिका असेही म्हणतात. तरुण स्त्रीमध्ये त्याची लांबी सु. 10 सेमी असते. मासिक स्ञाव शरीराबाहेर टाकणे, शुक्राणूंना प्रवेश देणे ही याेनीची कार्ये आहेत.
- गर्भाशय
शरीरातील सर्वात मजबूत स्नायू व जास्तीत जास्त आकुंचन व प्रसरणाची क्षमता असलेला भाग असल्यामुळे या ठिकाणी गर्भ वाढणे व तो बाहेर ढकलण्यास मदत होते. गर्भाशयाची जाडी साधारण २ सेमी आणि लांबी 7.5 सेमी असते.
- अंडवाहिनी
अंडाशय व गर्भाशय यांना जोडणारी नलिका. दोन्ही बीजांडकोशांजवळ प्रत्येकी एक अंडवाहिनी असते. अंडवाहिनीच्या अॅम्पूला या थोड्याश्या रूंद भागात फलन घडून येते. अंडवाहिनी सुमारे 10 सेमी ते 11.5 सेमी लांब असते.
- अंडाशय
स्ञियांमधील प्राथमिक प्रजनन अवयव असून अंडाशय हे स्ञीमधील जननग्रंथी असते. हे एक अंतःस्ञावी ग्रंथीचा प्रकार आहे जे स्ञियांमध्ये इस्ट्रोजन हे संप्रेरक स्ञावते. मुलीच्या जन्माच्या वेळि तिच्या शरीरामध्ये २० ते ४० लाख अंडपेशी असतात. तारूण्यावस्थेत केवळ ४०० परिपक्व होतात व उर्वरित नष्ट होतात, तेव्हा या उरलेल्या अंडपेशीचा विकास करणे हेच अंडाशयाचे मुख्य कार्य असते.