प्रस्तावना
- पेशी या रचनात्मक घटकाचा शोध सन १६६५ मध्ये राॅबर्ट हूक या शास्ञज्ञाने लावला.
- cell म्हणजे लॅटीन भाषेत ”छोट्या खोल्या”
- पेशी व पेशी घटकांचा अभ्यास जेंव्हा सूक्ष्मदर्शकाद्वारे केला जातो, त्या अभ्यासाला कोशिकाविज्ञान (Cytology) असे म्हणतात.
पेशीचा अभ्यास करणाऱ्या काही महत्वाच्या व्यक्ती
| शास्त्रज्ञ | शोध |
| झकॅरिअस जॅन्सन (Zacharias Jansen) | सूक्ष्मदर्शकाचा प्रथम शोध (१५९०) |
| राॅबर्ट हूक (Robert Hooke) | बूचातील मृत पेशींचा शोध लावला. (१६६५) |
| ल्युवेन्हाॅक (Leeuwenhoek) | जीवाणू, शुक्राणू, आदिजीव यांच्या जीवंत पेशींचे सर्वात प्रथम निरीक्षण केले. (१६७४) |
| राॅबर्ट ब्राऊन (Robert Brown) | पेशीतील केंद्रकाचे अस्तित्व दर्शवले. (१८३१) |
| जोहॅनिस पुरकिंजे (Johannes Purkinje) | पेशीतील तरल द्रव्याला प्रद्रव्य असे नाव दिले. |
| एम. जे. शिल्डेन (M. J. Shieldein) | पेशी हा सजीवांचा रचनात्मक व कार्यात्मक घटक आहे हा सिद्धांत मांडला. (१८३८) |
| थिआेडाॅर शाॅन (Theodaur Shawn) | सर्व सजीव अनेक पेशींचे बनलेले असतात हा सिद्धांत मांडला. (१८३९) |
| राॅफल्ड विरशाॅ (Rophald Virshaw) | सर्व पेशींचा जन्म हा आधीच्या अस्तित्वात असलेल्या पेशींपासून होतो असा सिद्धांत मांडला. (१८५५) |
| होफमायस्टर | क्रोमोझोमचा शोध |
पेशीची रचना
- पेशींचा आकार ०.१ मायक्रोमीटर ते १८ सेमी इतका असू शकतो.
- पेशीचे आकारमान मोजण्याचे एकक ”मायक्रोमीटर” हे आहे. (१ मायक्रोमीटर = १०-६ )
- सर्वात लहान पेशी – मायकोप्लाझ्मा गॅलिसेप्टीअमच्या पेशी (व्यास= ०.१ मायक्रोमीटर)
- सर्वात मोठी पेशी – शहामृगाचे अंडे (व्यास=१८ सेमी.)
- मानवामधील सर्वात लांब पेशी – चेतापेशी
- मानवामधील सर्वात मोठी पेशी – अंडपेशी
- सूक्ष्मजीवांना गिळंकृत करण्यासाठी पांढऱ्या रक्तपेशी (WBC) स्वतःच्या आकार बदलू शकतात.
- (RBC) लोहित रक्तपेशी द्विअंतर्वक्री असल्यामुळे केशिकामधून रक्तप्रवाह सुलभ होतो.
पेशींंचे मुख्य भाग
१) पेशीभित्तिका (Cell Wall)
- पेशीभित्तिका या फक्त वनस्पती पेशीत आढळतात.
- पेशीने मूलत: स्वतःच स्ञवलेल्या सेल्युलोज व पेक्टीन ह्या कर्बोदकांपासून पेशीभित्तिका बनलेली असते. कालांतराने आवश्यकतेनुसार लिग्निन, सुबेरिन, क्युटीन अशी बहुवारिके पेशीभित्तिकेत
- तयार होतात.
- हे आवरण अजैविक असल्यामुळे येथून सर्व पदार्थ मुक्तपणे ये – जा करू शकतात (freely permeable)
- कार्य – पेशीला आकार देणे व पेशीत जाणाऱ्या अतिरिक्त पाण्याला अडवून पेशींचे संरक्षण करणे.
2) प्रद्रव्यपटल/पेशीपटल (Cell Membrane)
- वनस्पती व प्राणी दोन्ही पेशींमध्ये आढळतात.
- मेद व प्रथिने यांपासून बनलेले हे द्विस्तरीय आवरण ७० A0 जाडीचे असते.
- (१ A0 = १०-१० मीटर = 0.0000000001 मीटर)
- प्रद्रव्यपटल काही ठराविक पदार्थांना ये-जा करू देते, तर काही पदार्थांना अटकाव करते; म्हणून त्याला निवडक्षम पारपटल (selective Permeable membrane) म्हणतात. यामुळे पाणी, क्षार,
- ऑक्सिजन असे उपयुक्त रेणू पेशीत प्रवेश करतात. तर कार्बनडाय ऑक्साइडसारखे टाकाऊ पदार्थ पेशीबाहेर पडतात.
- ‘मेदमय समुद्रात तरंगणारे प्रथिनांचे हिमनग’ या नावानेही या आवरणाला संबोधले जाते.
३) पेशीद्रव्य (Cytoplasm)
- प्रद्रव्यपटल व केंद्रक यांच्यामधील एक चिकट पदार्थ. पेशींमधील पेशीअंगकांव्यतिरिक्त असलेला उर्वरित भाग म्हणजे पेशीद्रव्य होय.
- पेशीत रासायनिक अभिक्रिया घडून येण्यासाठी पेशीद्रव्य हे माध्यम आहे.
- पेशीमधील अमिनो आम्ल, ग्लुकोज, जीवनसत्वे, इ. महत्वाचे पदार्थ साठवण्याचे ठिकाण.
- प्राण्यांमधील पेशीद्रव्य वनस्पतींपेक्षा जास्त दाट असते.
4) पेशीअंगके
1)केंद्रक (Nucleus)
- केंद्रक हे पेशीतील सर्वात मोठे गोलाकार अंगक असून ते पेशीच्या मध्यभागी असते.
- पेशीच्या सर्व कार्यांचे नियंञण ठेवते व पेशीविभाजनात महत्वाची भुमिका बजावते.
- केंद्रक हे सच्छिद्र असून द्विपदरी आवरणाने वेढलेले असते.
- अनुवांशिक माहितीचे संक्रमण एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे करण्याचे काम डी. एन. ए. (DNA) करतात. डी. एन. ए. ( DNA) च्या विशिष्ट तुकड्याला जनुक (gene) असे म्हणतात.
- अकेंद्रकी पेशी – तांबड्या रक्तपेशी (RBC) व वनस्पती पेशीतील चाळण नलिका (Sieve Tubes)
- द्विकेंद्रकी पेशी – पॅरामोशियम
- बहुकेंद्रकी पेशी – म्यूकर, रायझोपस, वाऊचेरिया, मानवातील पट्टीका स्नायू, इ
रायबोझोम
- केंद्रकाच्या बाहेरील आवरणावर रायबोझोम्स सापडतात.
- रायबोझोमचा शोध – पॅलेडे
- प्रथिनांचे संश्लेषण करत असल्यामुळे रायबोझोम यांना ”प्रथिनांचा कारखाना” असेही म्हणतात.
२) आंतरद्रव्यजलिका
- पेशीच्या आतमध्ये विविध पदार्थांचे वहन करणाऱ्या अंगकाला आंतर्द्रव्यजालिका म्हणतात.
- आंतर्द्रव्यजालिका आतील बाजूने केंद्रकाला तर बाहेरील बाजूने प्रद्रव्यपटलाला जोडलेली असते.
- पृष्ठभागावर रायबोझोम्सचे कण असतील तर तिला खडबडीत आंतर्द्रव्यजालिका म्हणतात.
- RBC व अंडपेशी यांच्यामध्ये आंतरद्रव्यजलिका नसतात.
3) गाॅल्गी काय
- सर्वात प्रथम गाॅल्गी काय चे वर्णन – कॅमिलो गाॅल्गी, जर्मन शास्ञज्ञ. (१९०६ मध्ये नोबेल)
- पेशींचा रासायनिक कारखाना.
- गाॅल्गी काय ५ ते ८ कोशांचे बनलेले असते, यामध्ये विविध विकरे असतात.
कार्य
- पेशीतील एक स्ञावी अंगक (Secretary Organ)
- पेशीत संश्लेषित झालेल्या पदार्थांचे परिवर्तन (Modify), विभागणी (Distribution), निभरण (Packing) करणे.
- विकरे, मेद यांचे अपेक्षित ठिकाणी वहन करणे.
- रिक्तिका (vacoules) व स्ञावी पिटिका (secretary vesicles) यांची निर्मिती करणे व पेशीभित्तिका (cell wall), प्रद्रव्यपटल (cell membrane) आणि लयकारिका (Lysosomes) यांच्या निर्मितीस मदत करणे.
4) लयकारिका (Lysosomes)
- एकपटलाने वेष्टिलेले कोश (One Membrane bound sacs)
- टाकाऊ पदार्थांची विल्हेवाट लावणारी संस्था.
- वनस्पती पेशीमध्ये अत्यल्प प्रमाण.
- सस्तन प्राण्यातील RBC मध्ये नसतात.
कार्य
- पेशीवर हल्ला करणाऱ्या विषारी सूक्ष्मजीवांना मारणे.
- स्वतःच्या शरीरातील जीर्ण व कमजोर पेशींना तसेच कार्बनी कचरा यांना बाहेर फेकतात, म्हणून यांना “उध्वस्त करणारे पथक” (Demolitions Squads)असेही म्हणतात.
- जीर्ण पेशींना स्वतःच्याच विकरांनी (Enzymes) मारतात, म्हणून “आत्मघाती पिशव्या” असेही संबोधले जाते.
- उपासमारीच्या काळात लयकारिका पेशीत साठविलेल्या प्रथिने व मेद यांचे पचन करते.
- टॅडपोलचे जेंव्हा बेडकात रूपांतर होते, त्यावेळी त्याच्या शेपटीचे पचन लयकारिकांमार्फत होते.
५) तंतूकणिका (Mitochondria)
- हे अंगक दुहेरी आवरणाने बनलेले असून बाह्य आवरण छिद्रमय असून आतील आवरण घड्यांचे असते.
- आतील पोकळीत रायबोझोम्सचे फाॅस्फेट कण व डी. एन. ए. चे रेणू असतात.
- एका पेशीत साधारण ५० ते ५००० तंतूकणिका असू शकतात.
- प्राणी पेशीमध्ये वनस्पतीपेक्षा तुलनेने तंतूकणिका जास्त असतात.
कार्य
- स्वतःची प्रथिने तयार करणे.
- तंतुकणिका विकरांच्या साहाय्याने पेशींतील कर्बोदके व मेदाचे ऑक्सिडीकरण करते व ह्या प्रक्रियेत मुक्त झालेली ऊर्जा ATP (ॲडेनोसाईन ट्राय फॉस्फेट) च्या रूपात साठवते. म्हणून याला ‘पेशीचे ऊर्जाघर’ (Power house of the cell) म्हणतात.
- स्वतः ऑक्सिजन न वापरता ऑक्सिजनचे वहन करतात यामुळे तंतुकणिकांना ऑक्सिश्वसनाचे रचनात्मक व कार्यात्मक घटक समजले जाते.
६) लवके (Plastids)
- फक्त वनस्पती पेशीत आढळतात.
प्रमुख प्रकार
१. वर्णलवके (Chromoplasts) – उदा. हरितलवके ( वनस्पतींचे ऊर्जा कारखाने)
२. अवर्णलवके (Leucoplast)
हरितलवके
| हरितद्रव्य | हिरवा रंग |
| कॅरोटिन | केशरी रंग |
| झॅंथोफिल | पिवळा रंग |
| ॲन्थोसायनिन | जांभळा, निळा |
| बिटालीन्स | गडद गुलाबी (बीट) |
७) रिक्तिका (Vacuoles)
- प्राणी पेशीमध्ये वनस्पतीपेक्षा तुलनेने कमी आकाराच्या असतात. वनस्पतींमध्ये कायमस्वरूपी तर प्राण्यांमध्ये तात्पुरत्या स्वरूपात असतात.
- रिक्तिकांना ठराविक आकार नसतो. पेशीच्या गरजेनुसार रिक्तिकेची रचना बदलत असते.
कार्य
- पेशीतील स्थायू, द्रव पदार्थांची साठवणूक करणे.
- पेशीचा परासणीय दाब (Osmotic Pressure) नियंञित करणे.
- ग्लायकोजन, प्रथिने व पाण्याचे संचयन करणे.
पेशींचे पुढील दोन प्रकार केले जातात.
१) दृश्यकेंद्रकी पेशी – माणूस, पेशींचा आकार ५ ते १०० मायक्रोमीटर
२) आदिकेंद्रकी पेशी – जीवाणू, पेशीचा आकार १ ते १० मायक्रोमीटर