जीवाणू, विषाणू आणि रोग ( Bacteria, Virus & Diseases)

जीवाणू (Bacteria) व जीवाणूजन्य रोग

आकाराने मोठे, एकपेशीय, अकेंद्रकी व मुक्त गुणसुञे अशी यांची काही वैशिष्ट्ये.
पृथ्वीवर जीवाणूंचे अस्तित्व मानवापेक्षा जास्त काळापासून आहे.
जीवाणू हे कुठल्याही वातावरणात तग धरू शकतात. जसे की, जमिनीमध्ये खोलावर, अंतराळात, उकळत्या पाण्यात, अतिशय थंडगार पाण्यात, सल्फुरिक आम्लात इ.

१) विषमज्वर (Typhoid)

जीवाणू – सालमोनेला टायफी
प्रसार – दूषित अन्न व पाणी, घरमाशीद्वारे
अवयव – आतड्यांचा प्रादुर्भाव
लक्षणे – मळमळ, डोकेदुखी, अतसार, भूक मंदावणे, खूप ताप येणे (१०४^० F), पोटावर व छातीवर पूरळ येणे.
उपचार – निदान करण्यासाठी विडाल टेस्ट, औषध म्हणून क्लोरोमासेटीन, व लसीकरणासाठी TAB लस ०.५ ml.

२) क्षयरोग (Tuberculosis)

जीवाणू – मायकोबॅक्टेरियम ट्युबरक्युली
प्रसार – थुंकीद्वारे, हवेद्वारे
अवयव – विशेषतः फुप्फुसावर प्रादुर्भाव
लक्षणे – तीन आठवडे किंवा त्याहून अधिक काळापासून गंभीर ताप येणे, खोकला, वजन कमी होणे, अशक्तपणा किंवा थकवा आणि रक्त थुंकणे.
उपचार – निदान करण्यासाठी X-Ray, औषध म्हणून स्ट्रेप्टोमायसीन व लसीकरणासाठी बी. सी. जी.

३) काॅलरा (Cholera)

जीवाणू – विब्रीओ काॅलरा
प्रसार – दूषित अन्न व पाणी
लक्षणे – पोटदुखी, उलट्या, तीव्र जुलाब, शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होणे, पायांत गोळे येणे
उपचार – औषध म्हणून ORS (Oral Rehydration Solution) व लसीकरणासाठी हाफकीनची लस

४) घटसर्प (Diptheria)

जीवाणू – काॅर्निबॅक्टेरियम डिप्थेरी
प्रसार – हवेमार्फत
अवयव – श्वसनसंस्था
लक्षणे – श्वासोच्छवासाला ञास होणे, घसा लाल होणे
उपचार – औषध म्हणून पेनिसीलीन व लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

५) डांग्या खोकला (Whooping cough/Pertusis)

जीवाणू – हिमोफिलस परट्युसीस
प्रसार – हवेमार्फत
अवयव -श्वसनसंस्था
लक्षणे – तीव्र खोकला, छातीत दुखणे
उपचार – लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

६) धनुर्वात (Tetanus)

जीवाणू – क्लाॅस्ट्रिडियम टिटॅनी
प्रसार – ओल्या जखमेतून
अवयव – मध्यवर्ती चेतासंस्था
लक्षणे – ताप, तीव्र वेदना, दातखिळी बसणे
उपचार – लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

७) न्यूमोनिया (Pneumonia)

जीवाणू – डिप्लोकोकस न्युमोनी
प्रसार – हवेमार्फत
अवयव – फुप्फुसावर सुज येणे
लक्षणे – छाती दुखणे, श्वसनासाठी ञास, थंडी वाजून येणे, ताप आणि घाम येणे आणि खोकला (सूखी किंवा कफ).
उपचार – औषध पेनिसीलीन

८) कुष्ठरोग (Leprosy)

जीवाणू – मायकोबॅक्टेरियम लेप्रि
प्रसार – रक्त, द्रवबिंदू
अवयव – परिघीय चेतासंस्था
लक्षणे – त्वचा कोरडी पडणे, त्वचेवर चट्टे, सुरकत्या पडणे, बोट झडणे
उपचार – औषध म्हणून Dapsone, Quinolones, Rifampicin , लस उपलब्ध नाही.

विषाणू (virus) व विषाणूजन्य रोग

विषाणू हे नाव पॅस्टिअर (Pasteur) या शास्त्रज्ञाने दिले.
विषाणूंना ठराविक पेशीरचना नसल्यामुळे ते अपेशीय (Non Cellular) स्वरूपाचे असतात व विषाणूंमध्ये पेशीरस, पेशीभित्तिकाही नसते.
विषाणूंमध्ये एकतर DNA असतात किंवा RNA असतात, दोन्ही एकञ असत नाहीत.
सर्वच विषाणू घातक असतात व यांच्यामुळे वनस्पती व प्राणी यांच्यामध्ये रोग निर्माण होतात.
विषाणूंचा आकार अतिशय सूक्ष्म असल्याने ते फक्त इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोपने पाहिले जाऊ शकतात.

१) कांजण्या (Chicken pox)

विषाणू – व्हॉरिसेल्ला झोस्टर
प्रसार – संपर्क, द्रवबिंदू
अवयव – त्वचा
लक्षणे – पूर्ण त्वचेवर पाण्यासारखे फोड येणे
उपचार – वॅरिसेला विरोधी लस
हा रोग एकदा होऊन गेल्यावर दुसर्यांदा होत नाही. त्याची रोगप्रिकारक क्षमता जन्मभर टिकते.

२) देवी रोग (Small pox)

विषाणू -वॅरिआेला
प्रसार – द्रवबिंदूंच्या मार्फत
अवयव -त्वचा
लक्षणे -आंधळेपणा, ताप, अंगावर पुरळ
उपचार – देवीची लस

३) गोवर (Measles/Rubeola)

विषाणू – मिस्कोवायरस
प्रसार -हवा, द्रवबिंदू तसेच संपर्कामार्फत
अवयव -त्वचा
लक्षणे -लाल रंगाचे पुरळ, ताप
उपचार -MMR ञिगुणी लस

४) पोलिओ (Polio)

विषाणू -एन्ट्रो वायरस
प्रसार -दूषित अन्न व पाणी
अवयव – मध्यवर्ती चेतासंस्था
लक्षणे -अशक्तपणा, ताप, घसा लाल होणे
उपचार – साल्क व सॅबिन या दोन लसी उपलब्ध.

५) स्वाईन फ्ल्यू (Swine flu)

विषाणू -H₁N₁ (पॅन्डेमिक)
प्रसार – हवा
अवयव – श्वसनसंस्था
लक्षणे – ताप, खोकला, थकवा, घसा लाल होणे, छातीत दुखणे
उपचार – औषध म्हणून टॅमिफ्ल्यू/फ्ल्यूवीर/रेलेन्झ आणि लसीकरणासाठी वॅक्सीग्रीप ञिगुणी लस

६) रेबीज (Rabies)

विषाणू -Rhabdovirus
प्रसार – कुञा, मांजर, ससा, माकड यांसारखे रेबीज झालेले प्राणी चावल्यामुळे
अवयव -मध्यवर्ती चेतासंस्था
लक्षणे – पाण्याची भिती वाटणे (), अशक्तपणा, ताप, हाता-पायावर सुज येणे
उपचार – रेबीज विरोधी लस

७) हेपॅटॅटिस (Hepatatis)

विषाणू – A, B, C, D व E हे पाच प्रकारचे विषाणू
प्रसार – A आणि E अन्न व पाण्यामार्फत होतात तर B, C व D रक्ताद्वारे किंवा लैंगिक प्रजननाद्वारे पसरले जातात.
अवयव – यकृत
लक्षणे – त्वचा व डोळे पिवळे पडणे, पोटदुखी, मळमळ, भूक मंदावणे, गर्द पिवळी लघवी, राखाडी रंगाची मैला.
उपचार – A, B आणि D साठी लस उपलब्ध आहे परंतु C व E साठी लस उपलब्ध नाही.

८) गालफूगी (Mumps)

विषाणू – पॅरामिक्झो वायरस
प्रसार – थेट संपर्कामुळे
अवयव – लाळग्रंथी
लक्षणे – गाल फुगणे, अन्न व पाणी पिण्यास ञास होणे
उपचार – MMR ञिगुणी लस

९) रूबेला (Rubella)

विषाणू – मिक्झो वायरस
प्रसार – संपर्क
अवयव – मानेची ग्रथी
लक्षणे – ग्रंथीचा आकार वाढणे, शरीरावर चट्टे येणे
उपचार – MMR ञिगुणी लस

१०) AIDS

विषाणू – HIV (Human Immuno Defficiency Virus)
प्रसार – लागण झालेल्या व्यक्तीसोबत असुरक्षित लैंगिक संबंध, रक्ताशी थेट संबंध संक्रमित आईकडून बाळाला, ड्रग्ज घेणार्या लोकांना संक्रमित सुया, ब्लेड्स इ.
अवयव – ठराविक अवयवावर होणारा रोग नाही
लक्षणे – AIDS हा अनेक रोगांचा समूह असल्यामुळे या रोगात क्षयरोग, किण्व संक्रमाण यांसारख्या संधीसाधू संक्रामक रोगांची लागण होते.
उपचार – लस उपलब्ध नाही.
निदान- ELISA ही चाचणी करतात.