जीवाणू (Bacteria) व जीवाणूजन्य रोग

• आकाराने मोठे, एकपेशीय, अकेंद्रकी व मुक्त गुणसुञे अशी यांची काही वैशिष्ट्ये.
• पृथ्वीवर जीवाणूंचे अस्तित्व मानवापेक्षा जास्त काळापासून आहे.
• जीवाणू हे कुठल्याही वातावरणात तग धरू शकतात. जसे की, जमिनीमध्ये खोलावर, अंतराळात, उकळत्या पाण्यात, अतिशय थंडगार पाण्यात, सल्फुरिक आम्लात इ.

१) विषमज्वर (Typhoid)

• जीवाणू – सालमोनेला टायफी
• प्रसार – दूषित अन्न व पाणी, घरमाशीद्वारे
• अवयव – आतड्यांचा प्रादुर्भाव
• लक्षणे – मळमळ, डोकेदुखी, अतसार, भूक मंदावणे, खूप ताप येणे (१०४^० F), पोटावर व छातीवर पूरळ येणे.
• उपचार – निदान करण्यासाठी विडाल टेस्ट, औषध म्हणून क्लोरोमासेटीन, व लसीकरणासाठी TAB लस ०.५  ml.

२) क्षयरोग (Tuberculosis)

• जीवाणू – मायकोबॅक्टेरियम ट्युबरक्युली
• प्रसार – थुंकीद्वारे, हवेद्वारे
• अवयव – विशेषतः फुप्फुसावर प्रादुर्भाव
• लक्षणे – तीन आठवडे किंवा त्याहून अधिक काळापासून गंभीर ताप येणे, खोकला, वजन कमी होणे, अशक्तपणा किंवा थकवा आणि रक्त थुंकणे.
• उपचार – निदान करण्यासाठी X-Ray, औषध म्हणून स्ट्रेप्टोमायसीन व लसीकरणासाठी बी. सी. जी.

३) काॅलरा (Cholera)

• जीवाणू – विब्रीओ काॅलरा
• प्रसार – दूषित अन्न व पाणी
• लक्षणे – पोटदुखी, उलट्या, तीव्र जुलाब, शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होणे, पायांत गोळे येणे
• उपचार – औषध म्हणून ORS (Oral Rehydration Solution) व लसीकरणासाठी हाफकीनची लस

४) घटसर्प (Diptheria)

• जीवाणू – काॅर्निबॅक्टेरियम डिप्थेरी
• प्रसार – हवेमार्फत
• अवयव – श्वसनसंस्था
• लक्षणे – श्वासोच्छवासाला ञास होणे, घसा लाल होणे
• उपचार – औषध म्हणून पेनिसीलीन व लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

५) डांग्या खोकला (Whooping cough/Pertusis)

• जीवाणू – हिमोफिलस परट्युसीस
• प्रसार – हवेमार्फत
• अवयव -श्वसनसंस्था
• लक्षणे – तीव्र  खोकला, छातीत दुखणे
• उपचार – लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

६) धनुर्वात (Tetanus)

• जीवाणू – क्लाॅस्ट्रिडियम टिटॅनी
• प्रसार – ओल्या जखमेतून
• अवयव – मध्यवर्ती चेतासंस्था
• लक्षणे – ताप, तीव्र वेदना, दातखिळी बसणे
• उपचार – लसीकरणासाठी ञिगुणी लस

७) न्यूमोनिया (Pneumonia)

• जीवाणू – डिप्लोकोकस न्युमोनी
• प्रसार – हवेमार्फत
• अवयव – फुप्फुसावर सुज येणे
• लक्षणे – छाती दुखणे, श्वसनासाठी ञास, थंडी वाजून येणे, ताप आणि घाम येणे आणि खोकला (सूखी किंवा कफ).
• उपचार – औषध पेनिसीलीन

८) कुष्ठरोग (Leprosy)

• जीवाणू – मायकोबॅक्टेरियम लेप्रि
• प्रसार – रक्त, द्रवबिंदू
• अवयव – परिघीय चेतासंस्था
• लक्षणे – त्वचा कोरडी पडणे, त्वचेवर चट्टे, सुरकत्या पडणे, बोट झडणे
• उपचार – औषध म्हणून Dapsone, Quinolones, Rifampicin , लस उपलब्ध नाही.

विषाणू (virus) व विषाणूजन्य रोग

• विषाणू हे नाव पॅस्टिअर (Pasteur) या शास्त्रज्ञाने दिले.
• विषाणूंना ठराविक पेशीरचना नसल्यामुळे ते अपेशीय (Non Cellular)  स्वरूपाचे असतात व विषाणूंमध्ये पेशीरस, पेशीभित्तिकाही नसते.
• विषाणूंमध्ये एकतर DNA असतात किंवा RNA असतात, दोन्ही एकञ असत नाहीत.
•  सर्वच विषाणू घातक असतात व यांच्यामुळे वनस्पती व प्राणी यांच्यामध्ये रोग निर्माण होतात.
• विषाणूंचा आकार अतिशय सूक्ष्म असल्याने ते फक्त इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोपने पाहिले जाऊ शकतात.

१) कांजण्या (Chicken pox)

• विषाणू – व्हॉरिसेल्ला झोस्टर
• प्रसार – संपर्क, द्रवबिंदू
• अवयव – त्वचा
• लक्षणे – पूर्ण त्वचेवर पाण्यासारखे फोड येणे
• उपचार – वॅरिसेला विरोधी लस
• हा रोग एकदा होऊन गेल्यावर दुसर्यांदा होत नाही. त्याची रोगप्रिकारक क्षमता जन्मभर टिकते.

२) देवी रोग (Small pox)

• विषाणू -वॅरिआेला
• प्रसार – द्रवबिंदूंच्या मार्फत
• अवयव -त्वचा
• लक्षणे -आंधळेपणा, ताप, अंगावर पुरळ
• उपचार – देवीची लस

३) गोवर (Measles/Rubeola)

• विषाणू – मिस्कोवायरस
• प्रसार -हवा, द्रवबिंदू तसेच संपर्कामार्फत
• अवयव -त्वचा
• लक्षणे -लाल रंगाचे पुरळ, ताप
• उपचार -MMR ञिगुणी लस

४) पोलिओ (Polio)

• विषाणू -एन्ट्रो वायरस
• प्रसार -दूषित अन्न व पाणी
• अवयव – मध्यवर्ती चेतासंस्था
• लक्षणे -अशक्तपणा, ताप, घसा लाल होणे
• उपचार – साल्क व सॅबिन या दोन लसी उपलब्ध.

५) स्वाईन फ्ल्यू (Swine flu)

• विषाणू -H₁  N₁ (पॅन्डेमिक)
• प्रसार – हवा
• अवयव – श्वसनसंस्था
• लक्षणे – ताप, खोकला, थकवा, घसा लाल होणे, छातीत दुखणे
• उपचार – औषध म्हणून टॅमिफ्ल्यू/फ्ल्यूवीर/रेलेन्झ आणि लसीकरणासाठी वॅक्सीग्रीप ञिगुणी लस

६) रेबीज (Rabies)

• विषाणू -Rhabdovirus
• प्रसार – कुञा, मांजर, ससा, माकड यांसारखे रेबीज झालेले प्राणी चावल्यामुळे
• अवयव -मध्यवर्ती चेतासंस्था
• लक्षणे – पाण्याची भिती वाटणे (), अशक्तपणा, ताप, हाता-पायावर सुज येणे
• उपचार – रेबीज विरोधी लस

७) हेपॅटॅटिस (Hepatatis)

• विषाणू – A, B, C, D व E हे पाच प्रकारचे विषाणू
• प्रसार – A आणि E अन्न व पाण्यामार्फत होतात तर  B, C व D रक्ताद्वारे किंवा लैंगिक प्रजननाद्वारे पसरले जातात.
• अवयव – यकृत
• लक्षणे – त्वचा व डोळे पिवळे पडणे, पोटदुखी, मळमळ, भूक मंदावणे, गर्द पिवळी लघवी, राखाडी रंगाची मैला.
• उपचार – A, B आणि D साठी लस उपलब्ध आहे परंतु C व E साठी लस उपलब्ध नाही.

८) गालफूगी (Mumps)

• विषाणू – पॅरामिक्झो वायरस
• प्रसार – थेट संपर्कामुळे
• अवयव – लाळग्रंथी
• लक्षणे – गाल फुगणे, अन्न व पाणी पिण्यास ञास होणे
• उपचार – MMR ञिगुणी लस

९) रूबेला (Rubella)

• विषाणू – मिक्झो वायरस
• प्रसार – संपर्क
• अवयव – मानेची ग्रथी
• लक्षणे – ग्रंथीचा आकार वाढणे, शरीरावर चट्टे येणे
• उपचार –  MMR ञिगुणी लस

१०) AIDS

• विषाणू – HIV (Human Immuno Defficiency Virus)
• प्रसार – लागण झालेल्या व्यक्तीसोबत असुरक्षित लैंगिक संबंध, रक्ताशी थेट संबंध संक्रमित आईकडून बाळाला, ड्रग्ज घेणार्या लोकांना संक्रमित सुया, ब्लेड्स इ.
• अवयव – ठराविक अवयवावर होणारा रोग नाही
• लक्षणे – AIDS हा अनेक रोगांचा समूह असल्यामुळे या रोगात क्षयरोग, किण्व संक्रमाण यांसारख्या संधीसाधू संक्रामक रोगांची लागण होते.
• उपचार – लस उपलब्ध नाही.
• निदान- ELISA ही चाचणी करतात.