म. गांधीजींचे प्रारंभीचे सत्याग्रह :

१९१५ साली द. आफ्रिकेमधून परत आल्यानंतर गोपाळकृष्ण गोखलेेंच्या सांगण्यावरून म. गांधीनी संपूर्ण भारताचा दौरा केला. भारत हा खेड्यात राहतो, हे त्यांच्या लक्षात आले आणि स्वातंत्र्याच्या चळवळीमध्ये या ग्रामीण जनतेला घेतल्याशिवाय चळवळीला पूर्णत्त्वच येणार नाही अशी त्यांची धारणा झाली. म. गांधींनी भारतीय राजकारणात प्रत्यक्ष सहभाग १९१७ साली चंपारण्य (बिहार) सत्याग्रहापासून घेतला.

चंपारण्य सत्याग्रह (१९१७) :

चंपारण्य हा बिहारमधील एक मागासलेला व शेतीप्रधान भाग. चंपारण्यामध्ये आंब्याची वने होती. त्याप्रमाणे निळीचीही शेती होती. युरोपियन मळेवाल्यांनी तेथील शेतकऱ्यांकडून सक्तीने निळीची लागवड केली होती. चंपारण्यातील शेतकऱ्यांनी आपापल्या जमिनीच्या तीनविसांश भागामध्ये जमिनीच्या मूळ मालकांसाठी निळीचीच लागवड केली पाहिजे असे कायद्याचे बंधन होते. याला ‘तीन कठीया’ असे नाव होते. नीळ व्यापारी भारतीयांच्या मालाला योग्य भाव देत नव्हते. शेवटी म. गांधींच्या कानावरती हे प्रकरण घालून १९१७ मध्ये त्यांना चंपारण्यामध्ये पाचारण करण्यात आले. तेथील परिस्थितीचे निरीक्षण म. गांधींनी केले. राजेंद्रप्रसाद, कृपलानी सोबत होते. मोतीहारी या चंपारण्यातील मुख्य शहरामध्ये शेतकऱ्यांची चौकशी केली, पण तेथील मॅजिस्ट्रेटने म. गांधीजीमुळे शांततेचा भंग होईल म्हणून चंपारण्य सोडून जाण्याची नोटीस दिली, पण गांधीजींनी सरकारचा आदेश मोडला. गुन्हा कबूल करून शिक्षेची तयारीही दाखविली. शेवटी ब्रिटिश सरकारनेच माघार घेत या प्रश्नांच्या चौकशीसाठी एक समिती नेमली. त्यामध्ये म. गांधींचीही नियुक्ती केली. शेवटी समितीच्या शिफारशीनुसार चंपारण्यातील शेतकऱ्यावरील अन्याय दूर करणारा कायदा पास झाला. हा लढा म. गांधीजींमुळे यशस्वी झाला.

खेडा सत्याग्रह (१९१८) :

गुजरातमधील खेडा जिल्ह्यात १९१८ साली दुष्काळ पडला होता. त्यामुळे तेथील शेतकऱ्यांना सारा देणे शक्य नव्हते. तरीही सारा वसुलीची सक्ती शासनाकडून होत होती. म. गांधींनी यासाठी सत्याग्रह केला. खेडामधील सर्व शेतकऱ्यांना एकत्र करून शासनाला सारा न भरण्याचे आवाहन केले. या सत्याग्रहामध्ये वल्लभभाई पटेल, शंकरलाल बकर, महादेव देसाई इ. प्रमुख मंडळी म. गांधींच्या सोबत होती. परिणामी, सरकारला सवलत देणे भाग पडले. म. गांधींच्या खेडामधील सारा बंदीच्या सत्याग्रहाला यश मिळाले.

अहमदाबाद कामगारांचा संप (१९१९) :

अहमदाबादमध्ये गिरणीमालक तेथील कामगारांची पिळवणूक करीत होते. भरपूर नका मिळूनसुद्धा कमी वेतनज्ञोवरती मजूरांना राबावे लागत होते. म. गांधींनी अहमदाबादमधील गिरणी मालकांच्या विरोधामध्ये आणि कामगारांना न्याय मिळवून देण्यासाठी उपोषणाचा मार्ग स्विकारला. उपोषणाच्या चार दिवसानंतर गिरणीमालकांनी तडजोडीचा मार्ग स्विकारला आणि ३५% वेतनवाढ करण्यात आली. म. गांधींनी देशातील विविध प्रश्नावरती न्याय मिळविण्यासाठी सत्याग्रहाचा मार्ग स्विकारला आणि संघर्ष यशस्वी केला. यानंतर मात्र संपूर्ण देशाचे नेतृत्त्व गांधीजींच्याकडे आले आणि ते सर्वान्य झाले.